Hoe om te gaan met OCS symptomen, ook wel OCD genoemd, in het dagelijks leven

Obsessieve compulsieve stoornis of obsessive compulsive disorder is een psychische aandoening die wordt gekenmerkt door voortdurende opdringerige gedachten, dwang, angst en repetitieve gedragingen of mentale handelingen, die oncontroleerbaar aanvoelen. Veel mensen met OCS proberen hun symptomen te negeren of zich ertegen te verzetten, ook al veroorzaken ze hierdoor vaak aanzienlijk leed, kunnen ze spanning brengen in relaties. De gevolgen kunnen groot zijn, omdat de stoornis vaak invloed heeft op dagelijkse dingen en het dagelijks leven verstoort. Toch realiseren ze zich misschien niet in welke mate hun leven wordt beïnvloed en dat er hulp beschikbaar is.

Wat is een dwangstoornis

Een dwangstoornis wordt gekenmerkt door herhaalde gedachten die verontrustende beelden veroorzaken en angst of negatieve emoties kunnen oproepen, zelfs zonder echte dreiging of probleem. OCS-symptomen hebben ook te maken met dwanghandelingen, dat zijn specifieke handelingen of rituelen, mentaal of fysiek, gericht op het verlichten van angst of onrust. Sommige mensen voelen zich gedwongen deze rituelen te herhalen totdat ze zich “goed” voelen of hun stress afneemt.  

Veel mensen met OCS erkennen dat hun obsessies irrationeel zijn en dat deze bepaalde handelingen eigenlijk niets oplossen. Toch gaan ze door met deze gedragingen om ongewenste gevoelens te beheersen. Bijvoorbeeld, iemand die zich zorgen maakt over de veiligheid van een dierbare kan geruststellende zinnen herhalen, zich positieve uitkomsten voorstellen, of rituelen uitvoeren zoals tikken, sms'jes sturen ter geruststelling, of thuisblijven tot de dierbare veilig terugkeert.

Oorzaken van een dwangstoornis

De precieze oorzaken van de obsessieve-compulsieve stoornis of obsessive compulsive disorder worden niet volledig begrepen, maar er bestaan verschillende theorieën:

Volgens de biologie kan OCS te wijten zijn aan veranderingen in de chemie of functie van de hersenen. Erfelijkheid kan ook een rol spelen: genetica wijst op een mogelijke erfelijke component, hoewel er geen specifieke genen zijn geïdentificeerd. Daarnaast kunnen factoren als karakter ook een invloed hebben op de ontwikkeling van de stoornis. Leertheorieën suggereren dat obsessieve angsten en dwangmatig gedrag aangeleerd kunnen worden door anderen te observeren of zich in de loop van de tijd kunnen ontwikkelen, bijvoorbeeld als een heftige gebeurtenis gebeurt.

Risicofactoren voor het ontwikkelen van OCS zijn onder andere een genetische aanleg voor de stoornis, het meemaken van stressvolle of traumatische gebeurtenissen die opdringerige gedachten en dwanghandelingen uitlokken, of het hebben van andere geestelijke gezondheidsproblemen zoals angst, depressie, eetstoornis, middelenmisbruik of ticstoornissen.

Symptomen van een dwangstoornis

Je kunt specifieke regels of rituelen creëren om de angst voor dwanggedachten te beheersen, ook al hebben deze handelingen vaak geen zin of hebben ze niets te maken met het probleem dat ze willen oplossen.

Veel voorkomende dwanghandelingen zijn wassen, schoonmaken, controleren, tellen, organiseren, strikte routines volgen en op een herhaalde en ongepaste manier geruststelling zoeken.

Voorbeelden van dwanghandelingen zijn obsessief handen wassen tot ze pijn doen, het herhaaldelijk controleren van sloten of het fornuis, tellen volgens bepaalde patronen, het mentaal herhalen van zinnen of het ordenen van voorwerpen in een bepaalde volgorde.

Symptomen van OCD in het dagelijks leven 

Mensen met OCD komen vaak voor moeilijke situaties te staan bij dagelijkse activiteiten. Wanneer ze last hebben van smetvrees, kan de angst voor bacteriën zo in hun hoofd gaan zitten dat ze het huis niet meer willen verlaten, sociaal contact gaan mijden, niets aanraken en constant hun handen wassen. Sommigen gaan hun angsten dus vermijden door ze te neutraliseren, zoals wassen en poetsen, de andere onderdrukt ze, zoals het vermijden van sociaal contact, of gebruiken een combinatie van beide. Raak jij, of iemand in je omgeving, bang bij de gedachte aan een besmetting, dan kan het nuttig zijn hierover te spreken met je huisarts of een therapeut.

Hoe herken je een dwangstoornis

Er is een duidelijk verschil tussen perfectionistisch zijn, als iemand die onberispelijke resultaten of prestaties eist, en het hebben van OCS. Een dwangstoornis gaat verder dan je zorgen maken over problemen in je leven of willen dat dingen proper en netjes worden gerangschikt.

Als je aan OCS lijdt, kunnen je obsessies, extreme gewoonten, opdringerige gedachten en de behoefte om bepaalde rituelen of vaste gewoonten uit te voeren de kwaliteit van je leven aanzienlijk beïnvloeden.

Neurobeeldvormingsstudies hebben sterke aanwijzingen opgeleverd dat bij obsessieve compulsieve stoornis (OCS) sprake is van abnormaal functioneren in specifieke hersencircuits die de frontale en subcorticale gebieden met elkaar verbinden. Er wordt aangenomen dat OCS-symptomen veroorzaakt worden door hyperactiviteit in de orbitofrontale-subcorticale circuits, die mogelijk veroorzaakt wordt door een onbalans tussen de directe en indirecte paden van het striatopallidale systeem.

De rol van de prefrontale cortex bij een dwangstoornis

Er is steeds meer bewijs dat disfunctie in de basale ganglia een sleutelrol speelt bij obsessieve-compulsieve stoornis. Recent onderzoek in neuroanatomie, neurofarmacologie en gedrag benadrukt dat de basale ganglia betrokken zijn bij complexe perceptuele en cognitieve processen naast hun welbekende motorische functies. Obsessieve-compulsieve symptomen die gekoppeld zijn aan bepaalde syndromen, gevallen van ziekte van de basale ganglia, de effectiviteit van nieuwe medicijnen tegen obsessieve-compulsieve stoornissen en bevindingen van beeldvormingsstudies van de hersenen ondersteunen allemaal dit idee. OCS kan ontstaan doordat het striatum genetisch geprogrammeerd en aangeleerd gedrag verkeerd triggert.

Abnormaliteiten in de basale ganglia

De basale ganglia werken samen met de hersenschors en andere delen van de hersenen in wat beschreven kan worden als lussen. Deze lussen laten de cortex signalen sturen naar de basale ganglia, die vervolgens reacties terugsturen. Dit is om bewegingen te besturen, terwijl anderen de perceptie en het denken besturen. Als dit systeem niet goed werkt, kan het ongewenst gedrag of ongewenste reacties veroorzaken. Dit kan gelinkt worden aan veel voorkomende symptomen bij OCS, die eigenlijk evolutionair zijn, maar wanneer dit systeem verstoord is, kan het leiden tot obsessieve gedachten of repetitief gedrag.

Diagnose en professionele hulp 

Mensen kunnen zich schamen of zich niet bewust zijn van hun obsessieve handelingen en rituelen. Daardoor kan het lastig zijn om tot een juiste diagnose te komen bij een obsessieve-compulsieve stoornis. Over het algemeen begint dit proces bij de huisarts, die een lichamelijk onderzoek zal doen om andere factoren uit te sluiten en je daarna zal doorverwijzen naar een behandelaar, therapeut of psychiater. In Nederland kun je terecht bij het Amsterdam Universitair Medische Centra, of afgekort Amsterdam UMC. Ze beschikken over een gespecialiseerd tertiair centrum voor de behandeling van OCD, hetgeen ze op focussen is een multidisciplinaire aanpak waarvoor ze gespecialiseerde programma's aanbieden.

Wanneer OCD samengaat met andere psychische klachten

De comorbiditeit van OCD houdt vaak in dat ze samengaat met andere psychische stoornissen, zoals een eetstoornis, depressie, ticstoornissen, ADHD, autismespectrumstoornis en angst. Daarenboven wordt dit ook nog eens beïnvloed door persoonlijke factoren, zoals karakter en eerdere gebeurtenissen, zoals trauma, die de klachten kunnen verergeren of in stand houden. Deze situatie kan zwaar zijn voor de persoon zelf, maar ook voor naasten, waardoor er veel druk kan komen op relaties.

Praktische tips om beter met OCD om te gaan

Het goede nieuws is dat ongeveer 80% van de mensen met OCD ook kunnen herstellen van een dwangstoornis. Maar het proces vraagt geduld en tijd. Je moet eerst leren omgaan met de spanning en moeilijke situaties, en je kunt er na verloop van tijd eventueel geheel mee stoppen. Dwanggedachten en dwanghandelingen komen meestal voort uit angst of spanning en zijn daardoor niet altijd makkelijk aan te pakken. 

We raden dan ook aan om via kleine stappen strategieën toe te passen in het dagelijkse leven. Het accepteren van je gedachten is een goed startpunt. Je hoofd kan vol intrusieve gedachten zitten en dat is oké, maar probeer er geen gevolg aan te geven. Ze zijn er gewoon; probeer ze daar te laten. Breng structuur in je dag en vermijd hevige prikkels, zoals een telefoon of een videospelletje. Als je je bang voelt, is het goed om te praten met naasten of met lotgenoten. Dit kan heel wat rust bieden en zorgen voor een uitlaatklep. Psycho-educatie is ook een belangrijk onderdeel om beter te kunnen omgaan met OCD. Als jij en de mensen in je omgeving een beter inzicht hebben in wat er precies gaande is, is het makkelijker om de symptomen te herkennen en te begrijpen. Exposuretherapie is ook iets waar je zelf mee aan de slag kunt. Als jij bijvoorbeeld tien keer je handen moet wassen na het aanraken van iets vuils om rust te vinden, kun je proberen het maar negen keer te doen en het aantal keren geleidelijk af te bouwen. Begin met de minst bedreigende angst en bouw geleidelijk op.

De behandeling van een dwangstoornis

Therapie is de eerste manier om OCS te behandelen en de symptomen ervan op een effectieve manier te verlichten.

De rol van cognitieve gedragstherapie bij een dwangstoornis 

Cognitieve gedragstherapie (CGT) is een behandeling die mensen helpt omgaan met moeilijke gedachten, gedragingen en emoties aan te pakken en te veranderen. Zo leren mensen tijdens therapie dwang te neutraliseren, en omgaan met spanning als onderdeel van een veranderingsproces. Hierdoor is CGT een efficiënte manier om obsessieve compulsieve stoornis te behandelen. Er is een specifieke vorm van CGT die vaak gebruikt wordt om OCS te behandelen, genaamd blootstelling en rituele preventie (ERP).  

ERP richt zich op het doorbreken van twee belangrijke schakels in OCS. De eerste is de koppeling tussen gevoelens van onrust en de objecten, situaties of gedachten die deze oproepen. De tweede is de link tussen het uitvoeren van rituelen en de tijdelijke verlichting die ze bieden. Deze behandeling is erop gericht om de automatische verbinding tussen angst en rituelen te verzwakken, zodat je leert om rituelen te weerstaan, zelfs als je angstig bent.

Exposure therapie bij een dwangstoornis

Exposure is het systematisch geconfronteerd worden met voorwerpen of situaties die angst veroorzaken en er lang genoeg in blijven om de angst op natuurlijke wijze te laten afnemen. Een in vivo exposure gaat over het confronteren van deze triggers in levensechte situaties, zoals iemand die zich vuil voelt in openbare toiletten en daar tijd doorbrengt totdat zijn angst afneemt. Op dezelfde manier zou je, als het aanraken van de vloer extreem besmet en onaangenaam aanvoelt, voor langere tijd op de vloer kunnen gaan zitten.  

Je denkt vaak dat het ongemak eeuwig zal duren of dat je er niet tegen kunt, maar dat is niet zo. In het begin kan de angst of het ongemak intens aanvoelen, maar bij herhaalde blootstelling zullen deze situaties geleidelijk aan minder verontrustend aanvoelen. Dit proces wordt gewenning genoemd.  

Als gewenning werkt, kun je je afvragen waarom het ongemak niet al is afgenomen door eerdere ontmoetingen met triggerende situaties. De sleutel is dat blootstelling lang genoeg moet duren om het ongemak op natuurlijke wijze te verminderen, en het moet consequent herhaald worden om de OCS-symptomen effectief te verminderen.

Wat is rituele preventie?

Wanneer mensen met OCS hun angsten onder ogen zien of obsessieve gedachten hebben, voelen ze zich angstig en willen ze rituelen uitvoeren om zich beter te voelen. Blootstellingsoefeningen kunnen dezelfde angst en drang om rituelen uit te voeren veroorzaken. In de behandeling helpt ritueelpreventie deze gewoonte te doorbreken. Ritueelpreventie betekent dat je stopt met het uitvoeren van rituelen, zelfs als je de drang voelt. Rituelen zijn moeilijk te stoppen omdat ze op korte termijn verlichting brengen van angst of ongemak. Maar deze rituelen staan je dagelijks leven in de weg en daarom ben je in behandeling. Met ritueelpreventie helpt je therapeut je te stoppen met rituelen en leert hij je betere manieren om met je ongemak om te gaan.

Medicatie

Sommige studies suggereren dat er bij OCS sprake kan zijn van problemen met serotonine banen in de hersenen. Selectieve serotonine-heropnameremmers (SSRI's) werken door het serotonineniveau te verhogen en te voorkomen dat het te snel opnieuw wordt opgenomen (heropname), waardoor er meer serotonine beschikbaar is in de hersenen. Enkele veelgebruikte SSRI's voor de behandeling van OCD zijn Citalopram, Fevarin, Seroxat, Fluoxetine of Prozac en Sertraline.

Als SSRI's de OCS-symptomen niet verbeteren, kunnen andere medicijnen helpen om verschillen in de hersenchemie aan te pakken die verband houden met een dwangneurose. Artsen raden bijvoorbeeld soms Clomipramine aan, een tricyclisch antidepressivum, voor OCS.

Online therapie

Online therapie kan vaak een aantrekkelijke, flexibele, kosteneffectieve en alternatieve optie bieden om mensen met OCS te behandelen. Veel online therapiebehandelingen, zoals die van BetterHelp, bieden vaak cognitieve gedragstherapie die specifiek is afgestemd op obsessief-compulsieve stoornissen.

CGT, in de vorm van exposure en rituele preventie, wordt beschouwd als een van de beste behandelingen voor OCS. Het is een gestructureerde en gerichte aanpak die helpt negatieve gedachten en gedragingen zinvol te maken en te veranderen. CBT voor OCD bestaat gewoonlijk uit 12 tot 20 sessies, hoewel het aantal kan afhangen van de individuele behoeften. Therapie omvat vaak oefeningen om tussen de sessies door aan technieken te werken, wat helpt bij het opbouwen van nieuwe vaardigheden en gewoonten in het dagelijks leven.